De vrij onbekende wolk van gas en stof Gum 15 is de geboorteplaats van hete jonge sterren. Deze prachtige, maar verwoestende sterren tasten het aanzien van hun moedernevel aan… Tot de dood erop volgt.
Deze opname is gemaakt in het kader van het ESO Cosmic Gems-programma [1], met behulp van de Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop van de La Silla-sterrenwacht in Chili. Hij toont Gum 15 in het sterrenbeeld Zeilen, op ongeveer 3000 lichtjaar van de aarde [2]. Deze gloeiende gaswolk is een treffend voorbeeld van een HII-gebied [3]. Sommige van zulke wolken behoren tot de meest spectaculaire hemelobjecten die we kennen. Beroemde voorbeelden zijn de Arendnevel (met zijn ‘Zuilen van de Schepping’) en de grote Orionnevel.
Waterstof (H) is het meest voorkomende element in het heelal: het wordt bijna overal waar astronomen kijken aangetroffen. HII-gebieden onderscheiden zich doordat ze aanzienlijke hoeveelheden geïoniseerde waterstof bevatten – waterstofatomen die onder invloed van energierijke ultraviolette straling hun elektronen zijn kwijtgeraakt. Wanneer die geïoniseerde waterstofkernen weer elektronen weten in te vangen, geven ze licht op verschillende karakteristieke golflengten. Een van deze geeft nevels als Gum 15 een rode gloed – een gloed die astronomen ‘waterstof-alfa’ (Hα) noemen.
De ioniserende straling in HII-gebieden is afkomstig van jonge, hete sterren. Zo ook in het geval van Gum 15. In het midden van deze foto zie je een van de boosdoeners: de ster HD 74804, het helderste lid van een sterrenhoop die Collinder 197 wordt genoemd. Het klonterige, onregelmatige aanzien dat de schoonheid van deze nevel alleen maar versterkt, is niet ongebruikelijk voor een HII-gebied. Het wordt veroorzaakt door de daarin aanwezige sterren. HII-gebieden vertonen uiteenlopende vormen, omdat de verdeling van sterren en gas nogal ongelijkmatig is. Een opvallende structuur in Gum 15 is de vertakte donkere vlek van verduisterend stof ongeveer in het midden van de foto, die geflankeerd wordt door zwakke, blauwe reflectienevels. Deze stofstructuur maakt dat Gum 15 op een grotere en fletsere versie van de bekende Trifidnevel (Messier 20) lijkt, al zou je in dit geval van de ‘Bifidnevel’ moeten spreken.
In een HII-gebied als dit kunnen in de loop van de miljoenen jaren duizenden sterren worden geboren. Sommige van deze sterren brengen het gebied tot gloeien en geven het vorm. Diezelfde sterren zullen het uiteindelijk ook verwoesten. Wanneer de pasgeboren sterren eenmaal uit hun kinderschoenen zijn gegroeid, produceren ze hevige winden van deeltjes die het omringende gas verdrijven. En wanneer de zwaarste van deze sterren sterven, zal ook Gum 15 ten onder gaan. Sommige sterren zijn zo groot dat ze hun leven op explosieve wijze afsluiten. Bij deze supernova-explosies worden de laatste resten HII verdreven, waardoor slechts een jonge sterrenhoop achterblijft.
Noten
[1] Het Cosmic Gems-programma van ESO is een initiatief waarbij interessante, intrigerende of visueel aantrekkelijke objecten voor educatieve of publicitaire doeleinden met ESO-telescopen worden gefotografeerd. Het programma maakt gebruik van ‘telescooptijd’ die niet bruikbaar is voor wetenschappelijke waarnemingen. Toch kunnen de verzamelde gegevens geschikt zijn voor wetenschappelijke doeleinden en ze worden daarom ook beschikbaar gesteld aan astronomen.
[2] De naam van dit object verwijst naar de Australische astronoom Colin Gum, die in 1955 een catalogus van HII-gebieden publiceerde.
[3] HII-gebieden (spreek uit als ‘Ha-twee’) zijn grote wolken van gas en stof waarin golven van stervorming plaatsvinden.
Meer informatie
ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door vijftien landen: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die uitsluitend is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouw voor van de 39-meter Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.
