De hedendaagse sterrenkunde maakt gebruik van vijf wetenschappelijke technieken: fotometrie, polarimetrie, magnetometrie, spectroscopie en astrometrie. Deze laatste is het oudste deelgebied van de sterrenkunde en behandelt het meten van de posities, afstanden en bewegingen van hemellichamen. Zodoende vormt de astrometrie de grondslag en het referentiekader voor astronomische waarnemingen.
Reeds in 134 voor Christus, gaf de Griekse astronoom Hipparchus een sterrencatalogus uit, met schattingen van de afstand tot de Maan en tot de Zon. Echter, de moderne astrometrie begon met de waarnemingen door de Britse astronomen James Bradley (10 maart 1693 - 13 juli 1762) en William Herschel (15 november 1738 - 25 augustus 1822) die in 1838 aanleiding gaven tot de publicatie van het boek "Fundamenta Astronomiae" door Friedrich Bessel (22 juli 1784 - 17 maart 1846). Tesamen met de parallax catalogus van Friedrich Wilhelm Struve (15 april 1793 - 23 nov 1864) waren dit de eerste moderne sterrencatalogi.
Elke sterrencatalogus bevatte referenties naar visuele dubbelsterren, meervoudige sterren die om een gemeenschappelijk middelpunt bewegen (fysische dubbelsterren) of samen lijken te staan (optische dubbelsterren). De bekendste optische dubbelster is het paar Mizar en Alcor in het sterrenbeeld Grote Beer, waarbij Mizar op zichzelf een dubbelster is. Het hoge percentage dubbelsterren leidde, medio de 19de eeuw, tot een afzonderlijke tak binnen de sterrenkunde.
In de tweede helft van de 19de eeuw kreeg het dubbelster waarnemen een boost dankzij de hype voor steeds grotere refractors. In 1873 was de 66 cm lenzenkijker van het US Naval Observatory (Washington D.C. - VSA) de grootste telescoop ter wereld. Echter snel opgevolgd in 1887 door de 91 cm Lick refractor (San Francisco - VSA) en in 1897 door de 102 cm Yerkes refractor (Williams Bay - VSA). De Franse astronoom Robert Jonckheere (25 juli 1888 - 27 juni 1974) spendeerde zes decennia aan het nauwkeurig waarnemen van dubbel sterren, hetgeen resulteerde in zijn catalogus van zwakke dubbelsterren uit 1962. Hij spiegelde zich aan de Amerikaan Sherburne Wesley Burnham (12 december 1838 - 11 maart 1921) die uitsluitend dubbel sterren observeerde en de Burnham Double Star Catalogue (13665 dubbel sterren) uitgaf in 1906.
Als zoon van een rijke industrieel, groeide de jonge Robert Jonckheere op in Roubaix - Noord Frankrijk en kreeg hij diverse telescopen om zijn amateur-astronomie hobby te beoefenen. Na intens gebruik van zijn 7,6 cm en 10,8 cm lenzenkijkers, mocht hij een heuse sterrenwacht bouwen op het dak van zijn ouderlijk huis. De "Stella" sterrenwacht werd operationeel tijdens Kerstmis 1905 en was uitgerust met een 12,7 cm refractor op equatoriale montering onder een 4 m koepel. Datzelfde jaar ontstond zijn interesse in dubbel sterren en werd de 17-jarige Jonckheere Fellow van de Royal Astronomical Society. In 1906 bezocht Jonckheere het optiek atelier van Raymond Mailhat in Parijs en kocht hij een 22 cm refractor. In 1907 liep hij stage aan de Parijse sterrenwacht waarbij hij contacten legde met professionele astronomen waaronder Burnham en Guillaume Bigourdan (1851-1932). Op 14 november 1907 observeerde hij de Mercurius overgang, waarna hij bij het atelier Mailhat een bestelling plaatste voor een 35 cm lens (32,7 cm effectief).
In december 1907 kreeg Robert Jonckheere van zijn vader, de ronde som van 30 000 Franse francs (equivalent van Euro 100 000) om voor zijn 21ste verjaardag een echte sterrenwacht te realiseren. In januari 1908 begonnen de werken voor Robert's sterrenwacht ten noordoosten van de trambaan Rijsel-Roubaix in de gemeente Hem. In mei 1909 kreeg de Jonckheere refractor met micrometer op parallactische montering first light waarbij de dubbelster STF1865 AB (Struve catalog) werd waargenomen en in december 1909 werd het "Observatoire de Hem" officieel ingehuldigd. In zeven maanden tijd had Robert Jonckheere reeds de posities van 370 gekende dubbelsterren nagemeten en ontdekte hij 35 nieuwe dubbelsterren! Hij begon tevens met de publicatie van het "Journal Astronomique" en het "Journal Météorologique" van de Hem sterrenwacht.
van de kleine sterrenwacht van de Universiteit van Rijsel - foto: Philip Corneille
Jonckheere's bekendste waarnemingen uit deze periode zijn de komeet 1P/Halley in mei 1910 alsook de zonsverduistering van 17 april 1912. In 1912 werd de sterrenwacht hernoemd tot "Observatoire de l'Université de Lille" waardoor hij een jaarlijkse staatssubsidie verkreeg. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, vluchtte Jonckheere met zijn gezin naar Londen, waar hij waarnemingen voortzette aan het observatorium van Greenwich. Wanneer het gezin in 1918 naar Hem terug keerde, werden ze geconfronteerd met een zwaar beschadigde sterrenwacht. De restauratie nam drie jaren in beslag.
Medio 1921 werden de waarnemingen hervat en in 1922 nam Jonckheere deel aan de bijeenkomst van de Internationale Astronomische Unie in Rome - Italië. Echter, door een reeks tegenslagen, echtscheiding en het overlijden van zijn vader, diende Robert, in 1929, de sterrenwacht te verkopen aan de Universiteit van Rijsel. De refractor en de 8 m koepel verhuisden naar een bijgebouwtje van de Universiteit, nabij Villeneuve d'Ascq, waar de nieuwe sterrenwacht op 8 december 1934 werd ingehuldigd. In 1942 werd Robert Jonckheere benoemd tot professioneel astronoom aan de sterrenwacht van Marseille, waar hij gebruik maakte van de 0,80 m Foucault reflector. Voor de rest van zijn leven bleef hij een gepassioneerd waarnemer van dubbelsterren, onder meer met de 1,20 m reflector van het Observatoire de Haute Provence, en in 1962 verscheen zijn catalogus met 3 350 dubbelsterren. In 1969 nam hij als gepensioneerd, maar vooral gepassioneerd astronoom deel aan het colloquiem voor dubbelsterren in Nice. Robert Jonckheere overleed op 27 juni 1974.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de telescoop in veiligheid gebracht, aangezien de site door de Duitsers werd bezet en het doelwit was van geallieerde bombardementen. De heropbouw van de Universiteit en de sterrenwacht nam zeven jaren in beslag en in 1952 werd de Jonckheere refractor opnieuw operationeel. Tot aan de eeuwwisseling werd deze prachtige f/18 refractor gebruikt voor de opleiding van doctoraatsstudenten totdat een modernisering zich opdrong. In juni 2004 werd de Association Jonckheere opgericht, een vriendenkring van amateur- en professionele astronomen die de toekomst van de sterrenwacht ten harte namen. Drie decennia na de dood van Robert Jonckheere kreeg de refractor en de sterrenwacht een grondige renovatie. In december 2004, werd de "gemoderniseerde" 0,32 m refractor voorgesteld tijdens de 70ste verjaardag van de sterrenwacht.
Tijdens het Internationale Jaar van de Sterrenkunde (IYA2009) vierde men de 100ste verjaardag van de klassieke refractor. De wit geschilderde 6 m lange kijkerbuis zit nog steeds op zijn parallactische (equatoriale) montering die nu elektrisch wordt aangedreven. De refractor behoudt zijn klassiek karakter dankzij de koperen bedieningswielen, elementen en de koperen volgkijker. Tegenwoordig gebruikt men een 15,2 cm Bresser refractor als volgkijker. Het gebouw van de sterrenwacht beschikt over een bibliotheek, burelen voor de medewerkers en drie doctoraatsstudenten alsook over een hal ingericht als museum. Deze hal bevat een meridiaankijker, oude telescopen, globes, astronomische klokken en informatie panelen over klassieke refractors in Europa. Op het dak staat een meteoren radio volgantenne en in de tuin beschikt men over een meteostation.
historische optiek & apparatuur - foto: Philip Corneille
De 32,5 cm Jonckheere refractor wordt voornamelijk gebruikt voor het opvolgen van ruimteafval, kometen en asteroïden, Maan en planeetobservaties. Tevens doen doctoraatsstudenten hun eerste praktische ervaring op met manipuleren van apparatuur en het aansturen van een grote telescoop. Anno 2014 viert de Association Jonckheere haar 10de verjaardag, de Rijselse sterrenwacht haar 80ste verjaardag en de vriendenkring plant verscheidene evenementen ter herdenking van Robert Jonckheere, aan wie de sterrenwacht haar plaats in de geschiedenis te danken heeft. De 40ste verjaardag van het overlijden van Jonckheere kadert tevens in de herdenking van de Eerste Wereldoorlog waarbij de sterrenwacht door de Duitsers werd bezet...
De auteur dankt Dr Alain Vienne, directeur van de sterrenwacht van de universiteit te Rijsel voor de rondleiding en achtergrond informatie.
