Op het einde van de jaren 1970 waren er in het Instituut voor Sterrenkunde (IvS) van de Katholieke Universiteit Leuven (KUL) naast het theoretisch onderzoek weinig observatieprojecten. De Leuvense astronomen dienden dan ook observatietijd te reserveren bij buitenlandse telescopen, voornamelijk in Chili. Deze manier van werken vergde nauwkeurige planning om telkens slechts enkele nachten waarnemingstijd te bekomen.
Het specifieke onderzoeksdomein van de IvS, pulserende sterren, vereiste echter langdurige observatieperiodes waardoor het idee ontstond om een eigen telescoop uit te bouwen op het noordelijk halfrond. Bij de studie van Asteroseismologie proberen astronomen de inwendige structuur van sterren te achterhalen op basis van de trillingen die de sterren uitzenden. Het bestuderen van dit trillende gedrag van sterren vereist observaties over een lange periode met een middelgrote telescoop. De KUL beschikte over een spiegel uit de jaren 1950 van het Premonstreitcollege, maar deze bleek te klein volgens de projectbehoefte. De nieuwe Leuvense telescoop zou ontstaan uit een Belgisch-Zwitserse samenwerking.
Medio de jaren 1990 ontwikkelde het Observatoire Astronomique de l’Université de Genève (ObsGE) - Zwitserland plannen voor een 1.20 m telescoop op de La Silla sterrenwacht, aan de rand van de Atacamawoestijn in Chili. In oktober 1995 had een Frans-Zwitsers team van astronomen, bestaande uit Michel Mayor en Didier Queloz, de allereerste exoplaneet (51 Pégasi b) ontdekt met de ELODIE spectrograaf op de 1,93 m telescoop van het Observatoire de Haute Provence (OHP) in Frankrijk. Het team wou verder speuren naar exoplaneten met de nieuwe CORALIE spectrograaf op een middelgrote telescoop in het zuidelijk halfrond. In juni 1998 werd de 1,20 m “Euler” telescoop gerealiseerd, genoemd naar de Zwitserse wiskundige Leonhard Euler (1707-1783), bekend om de ontwikkeling van lengtegraadtabellen en zijn bijdragen aan de notatie binnen de moderne wiskunde. Deze Zwitserse telescoop en de bijhorende infrastructuur bleken zeer efficiënt en dankzij de samenwerking tussen de KUL en het ObsGE zou de nieuwe Leuvense telescoop een exacte kopie van de 1,20 m Euler telescoop worden. Het IvS besliste om de telescoop te lokaliseren op de 2400 m hoge Observatorio del Roque de los Muchachos (ORM) sterrenwacht op het Canarische eiland La Palma. De Spaanse autoriteiten wezen de Belgen een plaats toe naast de telescopen van de Isaac Newton Group (ING) nabij de 2366 m hoge Pico Fuente Nueva, zodat in februari 1999 een bouwaanvraag kon worden ingediend. Intussen was men in Genève reeds begonnen met de bouw van de Leuvense telescoop. De 1,20 m primaire telescoop spiegel (M1) werd geconstrueerd uit ZeroDur (een keramische glassoort met zeer kleine thermische expansiecoëfficiënt) door Tuorla Optics Laboratory uit Turku – Finland. Er werd geopteerd voor een 2048 X 2048 CCD camera, met controller en koelvat, aan de Cassegrainfocus van de telescoop.
De bouwwerken werden in juli 1999 aangevat en de steunelementen voor de telescoopmontering werden vanuit Antwerpen naar Santa Cruz de la Palma verscheept. In oktober 1999 werden de primaire spiegelcel alsook de support voor de secundaire spiegel en de motoren ingebouwd in de telescoop, waardoor het installeren van de elektronica kon beginnen. Eind januari 2000, werd met het assembleren van de stalen platen op skeletstructuur van de nieuwe sterrenwacht begonnen, waarna de koepel kon worden geplaatst. In maart 2000 werd de 1,20 m primaire spiegel ingebouwd en op 9 maart 2000 verwierf de telescoop “First light” in Genève waarbij de Poolster werd waargenomen. In oktober 2000 werd de afgewerkte telescoop met montering naar La Palma verscheept, waar de drie spiegels een nieuwe aluminiumcoating kregen in de technische werkplaats van de ING sterrenwacht. Op 17 december 2000 verwierf de Leuvense telescoop “First light” van op zijn nieuwe stek op ORM – La Palma. Intussen hadden drie interministeriële conferenties, de Vlaamse regering, de federale regering en de Raad van State zich gebogen over de vraag wie de internationale overeenkomst met Spanje mocht ondertekenen. In februari 2001 werd het samenwerkingsverdrag in Madrid ondertekend door de voorzitter van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO) en door de voorzitter van de Franstalige Commissie Sterrenkunde & Geofysica van het FNRS. Op 23 februari 2001 bezocht Philippe Busquin, als Europees commissaris voor Wetenschappelijk onderzoek, het ORM en de nieuwe Belgische telescoop, maar de officiële inhuldiging zou nog twee jaren en 8 maanden op zich laten wachten!
De auteur bij de 1,20 m Mercator telescoop op La Palma - Foto: Philip Corneille
De astronomen bleven niet bij de pakken zitten en het ObsGE werkte aan een upgrade van de P7-2000 differentiële fotometer teneinde deze als “First light” instrument op de telescoop in te zetten. Op 5 mei 2001 verwierf de P7-2000 “First light” waarbij de ster HD101501 (61 UMa) werd waargenomen. In december 2002 werd de koepel tijdens een nachtelijke storm zwaar beschadigd en het plaatsen van een nieuwe zou zes maanden vergen. Uiteindelijk werd de Leuvense telescoop op 10 oktober 2003 officieel ingehuldigd door Marleen Vanderpoorten, toenmalig Minister van Onderwijs en Vorming. De telescoop werd “Mercator” genoemd naar de Vlaamse cartograaf Gerardus Mercator (1512-1594) die aan de Leuvense universiteit studeerde en les gaf alvorens zich te vestigen in Duisburg – Duitsland. Hij werd bekend door de hoekgetrouwe Mercator kaartprojectie, waarbij het bolle aardoppervlak op een cilinder werd geprojecteerd en daarna uitgezet op een vlakke kaart. De Mercator is een semi-automatische Ritchey-Chrétien telescoop (RCT) op alt-azimutale vorkmontering. Een RCT is een moderne Cassegrain-afgeleide reflector (spiegeltelescoop) waarbij zowel de primaire spiegel (M1) als de secundaire spiegel (M2) hyperboloïdisch zijn, maar met tegengestelde kromming (M1 concaaf en M2 convex) zodat astigmatisme en sferische aberratie worden gecompenseerd. De 1,20 m M1 spiegel weegt 385 kg en wordt ondersteund door 6 vaste punten, 15 actieve punten en 4 radiale air pads. Hoewel deze punten een bijsturing voorzien naargelang de druk en positie van de spiegel, beschikt de Mercator niet over computergestuurde actieve optiek. De secundaire spiegel (M2) heeft een diameter van 0,30 m en de telescoop verkrijgt een ongevignetteerde beeldveld van 20 boog minuten (volle Maan is 30 boog minuten of halve graad).
In juni 2006 kreeg de Mercatortelescoop een eigen meteo station en in maart 2008 een kleiner broertje, de 0,30 m “André Oosterlinck” telescoop, een computergestuurde “GoTo” Dobson om de nachtelijke schoonheid van de sterrenhemel op La Palma aan bezoekers te tonen. Het Mercator team werkte tevens aan nieuwe instrumenten, waaronder de HERMES (High Efficiency and Resolution Mercator Echelle Spectrograph) hoge-resolutie spectrograaf met 2048 X 4608 detector, en de Merope II (MERcator Optical Photometric Engine) CCD camera. Op 5 november 2008 verwierf HERMES “First light” via de Nasmyth A focus en de nieuwe Merope II volgde op 22 oktober 2009 via de Cassegrain focus. De Mercator telescoop maakt deel uit van een wereldwijd netwerk van observatoria om follow-on waarnemingen te verrichten voor het opvolgen en verifiëren van resultaten voor zowel de Europese CoRoT (gelanceerd 27 december 2006) en voor de Amerikaanse Kepler (gelanceerd maart 2009) ruimtetelescopen. Dankzij deze missies was voor Astro-seismologen een nieuw tijdperk aangebroken om precieze parameters van de sterren te bepalen! In juni 2010 leidde de Belgisch-Zwitserse samenwerking, aan Waalse kant met de Universiteit van Luik, tot de 0,60 m TRAPPIST telescoop (TRAnsiting Planets and PlanetesImals Small Telescope). Deze volledig geautomatiseerde telescoop kan vanuit Luik worden aangestuurd en werd speciaal ontwikkeld om exoplaneten op te sporen met de transit methode, waarbij de helderheidsdip tijdens een planeetovergang vóór de moederster wordt gemeten teneinde de grootte van de exoplaneet en haar omlooptijd te bepalen.
De auteur nabij de koepel van de Mercator telescoop - Foto: Philip Corneille
Momenteel werkt de KUL aan een nieuw controle- & besturingssysteem voor de Mercator telescoop, gebaseerd op Linux computers in een real-time data communication netwerk. Er loopt tevens een doctoraatsproject om de Mercator volledig te automatiseren met behulp van standaard industriële automatiseringsapparatuur. De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) ondersteunt dit project en hoopt een aantal praktijklessen te trekken voor de automatisering van de geplande 42,0 m European Extremely Large Telescope (E-ELT) op de 2950 m hoge Cerro Amazones in Chili. Het Mercator project heeft alles samen 2,5 miljoen euro gekost, maar dit komt overeen met de afschrijfkost van slechts vijftig observatiedagen bij één van de vier 8,0 m telescopen van de Europese sterrenwacht in Chili. Anno 2011 blijft de ORM sterrenwacht op La Palma, met intussen een 15-tal telescopen, de op één na beste waarnemingsplek van het noordelijk halfrond. Dankzij de aanwezigheid van de Mercator telescoop blijven Belgische astronomen en ingenieurs op de voorgrond van de moderne sterrenkunde!
