Centaurus A, ook bekend als NGC 5128 (1), is een uitzonderlijk, zwaar elliptisch sterrenstelsel met een superzwaar zwart gat in zijn hart. Het bevindt zich op een afstand van bijna 12 miljoen lichtjaar in het zuidelijke sterrenstelsel Centaurus en is het meest opvallende radiostelsel aan de hemel. Astronomen denken dat de heldere kern, de sterke radiostraling en de jetstructuren van Centaurus A moeten worden toegeschreven aan een centraal zwart gat dat honderd miljoen keer zo zwaar is als de zon. Materie uit de dichte centrale delen van het stelsel straalt enorme hoeveelheden energie uit terwijl zij naar het zwarte gat toe valt.
Deze opname van de Wide Field Imager (WFI) geeft een goede indruk van het elliptische karakter van het stelsel, die tot uiting komt in de langwerpige vorm van de zwakke buitenste delen. De gloed die een groot deel van de foto vult, is afkomstig van honderden miljarden koele, oude sterren. Maar anders dan bij de meeste elliptische stelsels wordt de egale vorm van Centaurus A doorbroken door een brede, vlekkerige band van donker materiaal die het centrum van het stelsel aan het zicht onttrekt.
De donkere band bestaat uit grote hoeveelheden gas, stof en jonge sterren. De heldere jonge sterrenhopen aan de rechter bovenrand en linker onderrand van de donkere band vertonen de rode gloed van wolken waterstofgas waarin sterren worden geboren, terwijl hier en daar stofwolken donker afsteken tegen de sterrenachtergrond. De combinatie van deze kenmerken en de krachtige radiostraling wijst erop dat Centaurus A het resultaat is van een samensmelting van twee sterrenstelsels. De stofband is waarschijnlijk het vervormde restant van een spiraalstelsel dat bezig is om door de zwaartekracht van het elliptische reuzenstelsel vermorzeld te worden.
De nieuwe reeks WFI-beelden omvat lang belichte opnamen door rood-, groen- en blauwfilters, en door filters die speciaal zijn ontworpen om het licht van gloeiende waterstof en zuurstof door te laten. Deze laatste verduidelijken de reeds bekende jetstructuren rond Centaurus A, die op een eerdere opname van de Wide Field Imager nauwelijks te zien waren (eso0315a).
Linksboven het stelsel zijn twee groepen van roodachtige filamenten te zien, die ruwweg samenvallen met de enorme ‘jets’ die een prominente verschijning zijn op radiobeelden van het stelsel. Deze filamentgroepen zijn stellaire kraamkamers van hete jonge sterren (2). Boven de linkerkant van de stofband treffen we de binnenste filamenten aan, die ongeveer 30.000 lichtjaar van de kern verwijderd zijn. Verder naar buiten, op ongeveer 65.000 lichtjaar van de kern en dicht bij de linkerbovenhoek van de foto, zijn de buitenste filamenten te zien. Mogelijk is rechtsonder ook het veel zwakkere spoor van een tegengesteld gerichte jet waarneembaar.
Centaurus A is op alle golflengten, van radio- tot gammastraling, uitgebreid onderzocht. Voor het onderzoek van de interactie tussen de enorme energie-uitstoot van het centrale superzware zwarte gat en zijn omgeving zijn vooral radio- en röntgenwaarnemingen cruciaal gebleken (zie eso0903). Het onderzoek van Centaurus A met ALMA is nog maar net begonnen.
Veel van de opnamen van Centaurus A die voor deze foto zijn gebruikt, zijn gemaakt om te zien of het mogelijk was om bij een survey vanaf de vaste grond veranderlijke sterren op te sporen in stelsels buiten de Lokale Groep (3). Daarbij zijn meer dan tweehonderd nieuwe veranderlijke sterren in Centaurus A ontdekt.
Noten
(1) Het stelsel werd op 4 augustus 1826 voor het eerst opgetekend door de Britse astronoom James Dunlop, die waarnemingen deed vanuit de Parramatta-sterrenwacht in Australië. Het stelsel wordt Centaurus A genoemd, omdat het de eerste sterke bron van radiostraling is die (in de jaren vijftig) in het sterrenbeeld Centaurus werd ontdekt.
(2) Hoe de beide filamenten zijn ontstaan, is nog onduidelijk. Astronomen zijn het er nog niet over eens of ze zijn veroorzaakt door ionisatie ten gevolge van de straling vanuit de kern of door schokken die van de samenklonteringen van gas uitgaan.
(3) Meer informatie is te vinden in het artikel van J.T.A. de Jong et al. 2008.
Meer informatie
Het jaar 2012 staat in het teken van de vijftigste verjaardag van de oprichting van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door vijftien landen: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die uitsluitend is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouw voor van de Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), een telescoop van de 40-meterklasse die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.
