Het woord 'asterisme' klinkt wellicht niet bekend in de oren maar toch kent iedereen dit. Een asterisme is namelijk een groepering van sterren die samen een figuur vormen. Deze denkbeeldige figuur behoort niet tot de officiële sterrenbeelden maar wordt vaak gebruikt als hulpmiddel bij het waarnemen. In dit artikel gaan we dieper in op wat een asterisme precies is en bespreken we enkele bekende voorbeelden.
Asterismen vs. sterrenbeelden
Wanneer we het over een asterisme hebben, moeten we wel goed opletten dat we dit niet verwarren met een echt sterrenbeeld. Een asterisme is niets meer dan een schijnbare samenstand van sterren die samen een denkbeeldige figuur vormen die voor iedereen zeer herkenbaar is aan de nachtelijke sterrenhemel. Deze denkbeeldige figuren worden al eeuwenlang gebruikt als gids of herkenningspunt. Ook sterrenbeelden zijn eigenlijk niets meer dan een schijnbare samenstand van enkele sterren die samen een figuur vormen. Het grote verschil tussen beiden is dat de 88 huidige sterrenbeelden in 1930 werden vastgelegd door de Internationale Astronomische Unie (IAU) als specifieke gebieden aan de sterrenhemel waarin deep-sky objecten vaak de naam dragen van het sterrenbeeld. Een ander groot verschil tussen een asterisme en een sterrenbeeld is dat sterren die een asterisme vormen niet tot één en hetzelfde sterrenbeeld moeten behoren. Deze kunnen dus bestaan uit sterren afkomstig van diverse sterrenbeelden. Toch bestaan er ook asterismen waarvan de sterren wel deel uitmaken van één sterrenbeeld zoals het bekende 'steelpannetje' dat het sterrenbeeld Grote Beer kenmerkt. In tegenstelling tot bijvoorbeeld een bolvormige sterrenhoop bevinden de sterren die een asterisme vormen zich in werkelijkheid niet samen. Zo bevinden deze zich vaak op diverse afstanden van elkaar ondanks het feit dat ze vanaf Aarde gezien schijnbaar wel bij elkaar horen. Hieronder bespreken we enkele van de bekendste en vaakst gebruikte asterismen.
Zomerdriehoek
Van alle asterismen is de zogeheten 'Zomerdriehoek' wellicht één van de bekendste en vaakst gebruikte. Deze figuur heeft, met enige verbeelding, de vorm van een gelijkbenige driehoek die wordt gevormd door de heldere sterren Wega in het sterrenbeeld Lier, Deneb in het sterrenbeeld Zwaan en Altair in het sterrenbeeld Arend. Zoals zijn naam al doet vermoeden, is de Zomerdriehoek duidelijk waarneembaar gedurende de zomermaanden aan de noordelijke sterrenhemel. De top van de driehoek wijst naar het noorden. In 1816 verbond de Duitse astronoom Johann Elert Bode voor het eerst de drie sterren met elkaar met denkbeeldige lijnen maar hij kleefde er toen geen naam op. De Oostenrijkse sterrenkundige Joseph Johann Littrow was de eerste die in 1866 uiteindelijk deze drie heldere sterren in zijn atlas bestempelde als 'opvallende driehoek'. In het begin van de 20ste eeuw werd deze denkbeeldige driehoek aan de noordelijke sterrenhemel ook nog beschreven door sterrenkundigen zoals onder andere Oswald Thomas die het omschreven als 'Großes Dreieck'. Uiteindelijk werd de naam 'Zomerdriehoek' in de jaren '50 pas echt bekend en populair toen de bekende Britse amateur-astronoom Sir Patrick Moore en de Amerikaanse auteur Hans Augusto Rey deze naam gebruikten.
Winterzeshoek
Een soortgelijk asterisme als de Zomerdriehoek is de Winterzeshoek. Deze denkbeeldige figuur wordt gevormd door zes sterren die enkel gedurende de winter op het noordelijk halfrond te zien zijn. Deze sterren vormen samen een zeshoek en zijn Aldebaran in het sterrenbeeld Stier, Rigel in het sterrenbeeld Orion, Sirius in het sterrenbeeld Grote Hond, Procyon in het sterrenbeeld Kleine Hond, Pollux in het sterrenbeeld Tweelingen en Capella in het sterrenbeeld Voerman. In de Winterzeshoek bevindt zich nog een ander asterisme: de Winterdriehoek. Dit asterisme is ook gekend als de 'Great Southern Triangle' en wordt gevormd door de sterren Sirius, Procyon en Betelgeuse die zich meer in het centrum van de Winterzeshoek bevindt. Wat de Winterzeshoek zo bijzonder maakt, zijn de kleurverschillen van de zes sterren. Dit kleurverschil wordt veroorzaakt door het verschil in hun oppervlaktetemperatuur. Zo heeft de ster Procyon een witte kleur terwijl de sterren Aldebaran en Pollux eerder oranje zijn. De ster Capella heeft dan weer een gele kleur.
De blauwe zeshoek stelt het asterisme 'Winterzeshoek' voor
en de rode figuur de Winterdriehoek - Foto: Wikipedia
Lentedriehoek & de Grote Diamant
Een iets minder bekend en gebruikt asterisme is de Lentedriehoek. Deze denkbeeldige driehoek wordt gevormd door de sterren Arcturus in het sterrenbeeld Ossenhoeder, Spica in het sterrenbeeld Maagd en Regulus in het sterrenbeeld Leeuw. De Lentedriehoek is enkel zichtbaar aan de noordelijke sterrenhemel tussen de maanden maart en mei. De drie sterren die samen de Lentedriehoek vormen, vormen op hun beurt dan weer het zuidelijkste punt van het asterisme 'Grote Diamant'. Deze denkbeeldige vierhoek is iets groter dan het sterrenbeeld Grote Beer en wordt gevormd door de sterren Cor Caroli in het sterrenbeeld Jachthonden, Denebola in het sterrenbeeld Leeuw, Spica in het sterrenbeeld Maagd en Arcturus in het sterrenbeeld Ossenhoeder. Zowel de Lentedriehoek alsook de Grote Diamand zijn vooral gekend bij liefhebbers van deep-sky objecten aangezien zich in deze asterismen tal van sterrenstelsels bevinden (Virgo Cluster).
Steelpannetje
Een asterisme dat vrijwel iedereen kent en al zeer lang wordt gebruikt in tal van culturen, is ongetwijfeld het bekende 'steelpannetje' uit het sterrenbeeld Grote Beer. Dit asterisme wordt gevormd door de zeven helderste sterren uit het sterrenbeeld Grote Beer die een denkbeeldige pan vormen. In andere culturen en landen wordt in deze zeven sterren ook de figuur van een ploeg, kruiwagen of boot gezien. Vaak wordt dit asterisme ook door amateur-astronomen gebruikt als gids doorheen de sterrenhemel. Zo kan men de Poolster makkelijk terugvinden wanneer men een denkbeeldige lijn trekt vanaf de ster Merak naar de ster Dubhe in het sterrenbeeld Grote Beer. Wanneer men de denkbeeldige lijn tussen deze twee sterren vijfmaal verlengt, komt men uit bij de Poolster die deel uitmaakt van het sterrenbeeld Kleine Beer. Daarnaast kan men dankzij het steelpannetje ook makkelijk de heldere ster Regulus terugvinden in het sterrenbeeld Leeuw door een denkbeeldige lijn te trekken van de ster Megrez naar de ster Phecda en deze vervolgens te verlengen.
Het bekende 'steelpannetje' dat het sterrenbeeld Grote Beer vormt - Foto: Jerry Lodriguss
Gordel van Orion
In het midden van het sterrenbeeld Orion lopen de drie vrijwel even heldere sterren Alnitak, Alnilam en Mintaka schuin als een riem naar rechts omhoog. Samen worden deze sterren ook wel de 'Gordel van Orion' genoemd wat opnieuw een mooi voorbeeld is van een asterisme binnen hetzelfde sterrenbeeld. Orion was in de mythologie een jager die de Plejaden achternazat en op klassieke tekeningen stellen de drie heldere sterren zijn gordel voor. Het trio is een zeer belangrijk herkenningspunt om het sterrenbeeld Orion terug te vinden aan de sterrenhemel aangezien de drie heldere sterren een bijna volmaakte rechte lijn vormen. Wanneer men een denkbeeldige lijn trekt tussen de drie sterren naar het zuiden toe, komt men uit bij de heldere ster Sirius die deel uitmaakt van het sterrenbeeld Jachthond.
